1 – Waarom hadden de 19 transporten uit Nederland als eindbestemming Sobibor?

Tot begin maart 1943 ging (bijna) elk transport uit Westerbork naar Auschwitz. Op 2 maart vertrok de eerste van in totaal negentien treinen uit Westerbork met bestemming Sobibor. In de daarop volgende maanden zouden er nog achttien volgen. In de ons omringende West-Europese landen waren er tijdelijk géén deportaties. De exacte reden voor de transporten uit Nederland naar Sobibor lijkt nog steeds niet opgehelderd.

Algemeen wordt aangenomen dat de transporten naar Auschwitz in het voorjaar van 1943 geen doorgang vonden door ruimtegebrek. In die tijd kwamen er zeer veel Joden aan, onder meer uit Griekenland. Bovendien was er in Auschwitz een uitbraak van tyfus. Een mogelijke verklaring zou ook kunnen zijn dat de transporten uit Nederland naar Auschwitz van kort daarvoor veel ouderen en zieken kenden. Aan ongeschikte arbeidskrachten had men weinig behoefte waarop werd besloten transporten uit Nederland voortaan naar Sobibor te sturen.

2 – Hoeveel Joden zijn er vermoord in Sobibor?

Tot 2008 stond het slachtofferaantal van Sobibor altijd op 250.000. Recent onderzoek, gedaan door Jules Schelvis in samenwerking met de Duitse historicus Peter Witte en het United States Holocaust Memorial Museum in Washington D.C., heeft ertoe geleid dat het slachtofferaantal naar beneden moest worden bijgesteld.

Vast staat nu dat er in ieder geval 170.000 Joden uit verschillende Europese landen in Sobibor zijn vermoord. Het merendeel van deze slachtoffers, naar schatting 100.000, kwam uit Polen. Daarnaast kwamen de slachtoffers uit Nederland (ruim 33.000), de Sovjet-Unie, Duitsland, Tsjecho-Slowakije, Frankrijk, Oostenrijk en Joegoslavië. Voor een uitgebreide analyse van het slachtofferaantal zie het hoofdstuk Transporten en aantallen in het boek Vernietigingskamp Sobibor (zevende, herziene druk) van Jules Schelvis.

3 – Hoeveel slachtoffers van Sobibor kwamen uit Nederland?

Vanuit Westerbork zijn in totaal 34.313 personen naar Sobibor op transport gesteld. Dit aantal is in 1947 vastgesteld door het Nederlandse Rode Kruis en onder andere gebaseerd op de bewaard gebleven transportlijsten van Westerbork. Onder de 34.313 gedeporteerden bevonden zich niet alleen Nederlandse Joden, maar ook naar Nederland gevluchte of geëmigreerde Joden uit Duitsland en Polen. Vanuit Westerbork vertrokken tussen 2 maart 1943 en 20 juli 1943 negentien transporten naar Sobibor. Van de 34.313 naar Sobibor gedeporteerde Joden hebben slechts 18 personen de oorlog overleefd; 15 vrouwen en 3 mannen.

In zijn boek Vernietigingskamp Sobibor noemt Jules Schelvis het getal van ongeveer 700 mensen die bij aankomst in Sobibor werden geselecteerd voor werk in Dorohucza, een turfstekerskamp in de regio Lublin. Daarnaast werden er bij aankomst in Sobibor Joden uitgekozen om te werken in Lublin en Osawa. Van de Joden die vanuit Westerbork naar Sobibor zijn gestuurd, kan daarom gezegd worden dat ruim 33.000 op de dag van aankomst in Sobibor zijn vermoord. Schelvis behoorde tot de mensen die in Sobibor werden uitgekozen om in Dorohucza te gaan werken. Hij arriveerde op 4 juni in Sobibor, maar vertrok nog dezelfde dag met 80 andere ‘uitverkorenen’.
Van de 18 Nederlanders die hebben overleefd, werden er 16 in Sobibor bij aankomst geselecteerd om in kampen elders aan het werk te gaan. Zonder uitzondering vertrokken zij allemaal uit Sobibor op de dag dat ze waren aangekomen. De twee andere overlevenden werden bij aankomst in Sobibor gedwongen om in het vernietigingskamp zelf te werken. Deze twee vrouwen, Selma Wijnberg en Ursula Stern, hadden in hetzelfde transport naar Sobibor gezeten (het transport van 6 april 1943) en hebben beide de opstand van 14 oktober 1943 meegemaakt. Over Selma Wijnberg verscheen in 2010 het boek Selma; de vrouw die Sobibor overleefde van Ad van Liempt.

4 – Wat wordt er bedoeld met de Kindertransporten?

Op 6 en 7 juni 1943 vertrokken twee treinen met Joodse kinderen uit kamp Vught. Alle kinderen onder de 16 moesten weg; hun ouders mochten mee. Er werd gezegd dat ze naar een speciaal kinderkamp in de buurt zouden gaan. Maar de treinen gingen naar het doorgangskamp Westerbork, en vervolgens naar Sobibor in Polen. De bijna 1300 Joodse kinderen werden hier vrijwel direct na aankomst om het leven gebracht.

De rigoureuze beslissing om in één keer alle kinderen te deporteren, was zeer uitzonderlijk. De achtergrond van dit besluit ligt in de aard van kamp Vught. Concentratiekamp Vught was tijdens de Tweede Wereldoorlog het enige SS-concentratiekamp buiten Nazi-Duitsland en het door Duitsland geannexeerde gebied. Er heerste een streng en bruut concentratiekampregime. Mannen, vrouwen en kinderen werden in aparte barakken ingedeeld. Voedsel, schoon drinkwater en hygiëne ontbraken. Er ontstond een chaos die met moeite werd bestreden, zowel door de Joodse gevangenen zelf als door de SS-leiding. De kinderen waren het meest kwetsbaar; ze zorgden voor veel ziekten en – in de ogen van de SS’ers – overlast. Dit is waarschijnlijk de reden geweest voor hun plotselinge deportatie.

5 – Is het mogelijk Sobibor te bezoeken?

Sobibor is een klein plaatsje in Polen in het district Lubelskie tegen de grens van Wit-Rusland en de Oekraïne. Het vernietigingskamp Sobibor ligt ongeveer 5 kilometer ten zuidwesten van het plaatsje Sobibor.

Het terrein van het voormalige vernietigingskamp Sobibor is momenteel gesloten in verband met de herinrichting. Voordat u afreist naar Sobibor raden we u aan om contact te maken met het museum en te overleggen wat de mogelijkheden zijn voor bezoek. U kunt het museum bereiken per telefoon of email: +48 82 571 98 67, muzeumsobibor@wp.pl

Daarnaast organiseert de Stichting Sobibor jaarlijks twee reizen naar Sobibor. Een Herdenkingsreis in het voorjaar en een Verdiepingsreis in het najaar.

6 – Wat is er nog te zien van het voormalig vernietigingskamp Sobibor?

Op de locatie van het voormalige vernietigingskamp zijn maar weinig sporen van de originele gebouwen en bijbehorende infrastructuur terug te vinden. Op de vermoedelijke plek van de gaskamers werd in de jaren zestig van de vorige eeuw een monument geplaatst. Op de locatie van de massagraven verrees een mausoleum voor de slachtoffers in de vorm van een ‘asheuvel’. Sinds ongeveer tien jaar is er vanuit particulier initiatief aandacht gekomen voor individuele slachtoffers van het vernietigingskamp Sobibor in de vorm van de Gedenklaan: stenen met namen, geplaatst aan de voet van bomen. Dit monument wordt nog steeds aangevuld met nieuwe stenen.

Het overige kampterrein bestaat voornamelijk uit gemengd loof- en naaldbos, wat voor het overgrote deel na de ontmanteling van het kampterrein is geplant. Binnen het kampterrein stond voor en ook tijdens de oorlog een katholieke kerk, die na de oorlog zijn hedendaagse gestalte kreeg. De naoorlogse ingang tot het kampterrein wordt gemarkeerd door een stenen muur met acht gedenkplaquettes in verschillende talen. Net buiten het terrein dat als monument is ingericht, zijn enkele originele overblijfselen te zien, zoals de spoorlijn en de commandantswoning.

7 – Wat zal er te zien zijn na de herinrichting?

Het terrein van het voormalige vernietigingskamp Sobibor wordt opnieuw ingericht. Al in september 2008 kwamen Nederland, Polen, Israël en Slowakije tot een akkoord om tot een herinrichting van het terrein van Sobibor over te gaan. Op 18 januari 2013 j.l. is het startsein gegeven voor een internationale ontwerpcompetitie.

In het concept moet ruimte zijn voor zowel herdenking als educatie. Het kleine, houten museum zal plaats maken voor een modern en ruim ‘Visitors Center’. Daarnaast moeten bezoekers door middel van een historische wandelroute over het terrein een beeld krijgen van de omvang en indeling van het kamp. De asvelden rondom de symbolische asheuvel zullen zowel zichtbaar worden gemaakt voor het publiek als afgeschermd. De monumenten uit 1965 blijven onderdeel uitmaken van het terrein, evenals de vele stenen in de Gedenklaan. Ook de recent gelokaliseerde ‘Himmelfahrtstrasse’ – het gecamoufleerde pad tussen de ontkleedplaats en de gaskamers – dient in het concept te worden opgenomen. Verder moeten de stilte van de plek, de bomen en de natuur behouden blijven.

8 – Zijn er in Nederland monumenten die aan Sobibor herinneren?

In Nederland zijn enkele tientallen monumenten en plaquettes met een verwijzing naar Sobibor. Soms gaat het specifiek om de herinnering aan mensen die naar Sobibor zijn gedeporteerd, zoals bij het monument aan de Reinkenstraat in Den Haag, het Joods monument in Enter en het gedenkteken aan de Amstel in Amsterdam. Vaker wordt Sobibor op plaquettes en monumenten genoemd als één van de kampen waar Joden uit Nederland zijn vermoord.

Er bestaat geen uniek monument voor de Joden uit Nederland die in Sobibor zijn omgebracht. Het door Victor Levie ontworpen monument ‘Tekens in Westerbork’ in Herinneringscentrum Kamp Westerbork kwam tot stand dankzij de inzet van oprichter van de Stichting Sobibor Jules Schelvis. Dit monument bestaat uit vijf ruimtelijke objecten van natuursteen en werd in maart 2001 door toenmalig premier Kok onthuld. Een van de teksten op de gedenkstenen luidt: ‘Sobibor. 34.313 gedeporteerd. In Sobibor zijn 34.295 Joden uit Nederland vermoord.’ Op het bekende Spiegelmonument in Amsterdam – waarin de lucht wordt gereflecteerd door gebroken spiegels, met de bekende tekst ‘Nooit meer Auschwitz’ – wordt naast Auschwitz ook Sobibor genoemd.

9 – Is het Aktion Reinhard of Aktion Reinhardt?

Een vraag waarover nogal eens verwarring bestaat omdat men beide spellingen tegenkomt in toonaangevende publicaties. Deze verwarring kan verklaard worden door de handelswijze van de naamgever van de Aktion zelf: Reinhard Heydrich.

Heydrich kreeg zowel bij zijn geboorte als bij zijn doop de voornamen Reinhard Tristan Eugen.Reinhard zonder –t is dus zijn officiële naam. Echter: In juni 1932 werd, ten onrechte maar niet voor de eerste keer, de verdenking geuit dat Reinhard’s vader Bruno wel eens van Joodse afkomst zou kunnen zijn. Deze verdenking was het gevolg van het feit dat de musicus Bruno Heydrich, in een muziekcatalogus als volgt werd aangeduid: ‘Bruno Heydrich (eig: Süss)’.

Het was een fout van de samensteller die direct bij de volgende oplage van de catalogus alweer was hersteld. De naam Süss was eigenlijk van de tweede man van Bruno´s moeder en deze was niet zijn vader (en overigens ook geen jood..) Als gevolg van deze kwestie heeft de genealoog Achim Gercke, leider van het ´nazi-informatiebureau´ in 1932 een onderzoek verricht naar de afkomst van Heydrich. Hij kwam tot de conclusie dat Heydrich een zuivere ariër was. In dit trapport van Gercke wordt de naam ‘Reinhardt’ echter geschreven met –dt, net zoals Heydrich in die tijd zelf ook was gaan doen. Waarschijnlijk vond hij dat ‘Arischer’ overkomen.

Later veranderde Heydrich zijn naam waarschijnlijk weer terug in Reinhard gezien het feit dat hij meermalen tevergeefs heeft geprobeerd de vermelding in de jaarlijkse overzichtslijsten van de belangrijkste SS-functionarissen als: ‘Heydrich ReinhardtSS-Obergruppenführer’  te verbeteren.

Na de dood van Heydrich in juni 1942 werd het door hem uitgedachte vernietigingsprogramma in Oost-Polen in de wandelgangen waarschijnlijk al snel omgedoopt tot Einsatz Reinhard . Er bestaat een aantal officiële documenten die in geschreven woord refereren aan deze operatie. Deze geven echter geen uitsluitsel over de juiste spellingswijze. In een brief van Himmler aan Globocnik van 30 november 1943 bevestigt hij bijvoorbeeld het einde van de Aktion Reinhardt. Globocnik zelf daarentegen schreef al op 4 september 1942,  drie maanden na Heydrichs dood, een telegram aan Himmlers adjudant Grothmann waarin spreekt hij over Einsatz Reinhard. En Herman Höfle tenslotte schreef zelfs consequent Reinhart.

Dat de spellingen Reinhardt en Reinhard tegenwoordig nog steeds door elkaar heen gebruikt worden, wekt dus eigenlijk geen verbazing. Een meerderheid van de publicisten over het onderwerp gebruikt tegenwoordig de spelling Reinhard maar velen prefereren ook Reinhardt, waaronder bijvoorbeeld Jules Schelvis.

Stichting Sobibor prefereert Reinhard zonder –t. Niet alleen omdat dit de meest gebruikte spelling is en bovendien de officiële voornaam van Heydrich, maar ook omdat de alternatieve spelling in het verleden tot nog andere verwarring heeft geleid: er werd al eens gespeculeerd dat Aktion Reinhard niet vernoemd zou zijn naar de bedenker en organisator  van de Endlösung, maar naar de Duitse staatssecretaris van financiën Fritz Reinhardt, wiens ministerie de gestolen eigendommen van de vermoorde Joden beheerde. Naar zijn naam was in 1933 het ‘Reinhardt Program’ vernoemd; een programma dat door middel van belastingverlagingen en infrastructurele projecten en investeringen de economie uit het slop moest halen.

10 – Is het Sobibor of Sobibór?

Sobibór (spreek uit: Sobiboer) is de officiële Poolse spelling voor zowel het dorpje als het nabijgelegen voormalige vernietigingskamp, beide gelegen in het oosten van Polen. In de niet-Poolse geschiedschrijving en literatuur over het kamp wordt over het algemeen Sobibor geschreven. Dit geldt bijvoorbeeld ook voor het kamp Belzec. De officiële Poolse spelling voor zowel het dorpje als het gelijknamige vernietigingskamp is Bełżec. Buiten Polen wordt voornamelijk de spelling Belzec gehanteerd.