Zelfs kon ze haar armen niet ten hemel heffen
mijn moeder, toen ze stierf
misschien dat zij nog kon beseffen
dat dit het laatste was..
Zou ze haar armen hebben uitgestoken
mijn moeder, naar haar kind?
een laatste poging nog .. ineengedoken
in stikkend ademen ..
Zou ze toen denken aan mij in haar armen
mijn moeder die sterven moest?
geklemd tussen andere armen…
Geen armen, geen benen geen botten zijn er nog
mijn moeder, is zij as?
.. hoe kon dat toch ..
in gruwelijk Sobibor.
Naomi Waas, Sobibor, 29 mei 2025
Als participant in het interview-project van Stichting Sobibor mocht ik in mei mee met de herdenkingsreis. Na al vele verhalen te hebben gehoord en mensen te hebben gesproken over Sobibor, ging ik het met mijn eigen ogen zien. En dat niet zomaar, maar met een hele groep mensen: ieder een eigen verhaal. Dat was bij uitstek het bijzonderste aan de reis, alle medereizigers en ieders openheid over hun familie, of zoektocht naar familie. Ik voelde me vereerd om te mogen luisteren.
De herdenking op Sobibor zelf maakte enorme indruk. Het lezen van namen – elke eentje te veel – en de prachtige muziek zorgde dan ook voor meer dan enkele tranen. De gruwelheden van Sobibor uit het verleden met het vogelgefluit op de achtergrond nu, is een dubbelzinnigheid die ik nog steeds niet kan plaatsen.
Gelukkig was de hele herdenkingsreis fantastisch georganiseerd, waardoor er genoeg ruimte was voor alles wat je voelde, dacht en meemaakte. Duizendmaal dank aan Stichting Sobibor, Petra en Maarten, en alle medereizigers voor deze ervaring die altijd bij me zal blijven.
Annika Hofman, juni 2025
Na het doornemen van verschillende bronnen over het vernietigingskamp Sobibor dacht ik voldoende voorbereid te zijn voor het bezoek aan deze gruwelijke plek. Niets was minder waar. Niet alleen het daadwerkelijk betreden van de plek, maar ook de gesprekken met de andere deelnemers die getuigden van hun verlies, rouw, verwarring, eenzaamheid, leegte of verbazingwekkende levensmoed voegden een diepere, menselijke laag toe die niet kan worden overgedragen via een boek of documentaire.
De stille tocht naar de plek waar honderdduizenden hun laatste adem hebben gegeven, en de eervolle en emotionele herdenking die daarop volgde, hebben een onuitwisbare indruk achtergelaten.
De natuur leek zo sereen op de open plek tussen de hoge bebossing. Het geluid van krekels en vogels overstemde ons zwijgen. Toch leken er donkere wolken de fragiele kalmte te verstoren terwijl de laatste namen van al die verloren dierbaren werden geëerd. Het wit van de talloze steentjes nabij de asheuvel contrasteerde scherp met de donkerblauwe lucht. Hoe kan ik deze dag in woorden beschrijven?
Wat moeilijk te bevatten was, is dat onze reisleider Maarten na de herdenking benoemde dat we langer op het terrein van het kamp waren geweest dan de mensen die daar zijn vermoord.
Het bezoek aan het Joods Historisch Instituut met het archiefmateriaal dat de vernietiging van het getto in Warschau had overleefd, was ook zeer waardevol. De getuigenissen en overdenkingen, soms in de vorm van gedichten —- met een weerklank van uitzichtloosheid, wanhoop, verdriet, woede, of juist een ontzagwekkende kalmte —- gaven ons een inkijkje in de dimensies van het menselijke lijden op een plek vol gruwelen die ik nooit zal kunnen bevatten.
Voor mij benadrukten de getuigenissen en het schaarse beeldmateriaal hoe wonderbaarlijk het is dat er, zelfs in omstandigheden van totale ontmenselijking, bewijsstukken bewaard zijn gebleven die de poging tot vernietiging hebben getrotseerd.
Ik ben Stichting Sobibor, en bovenal Petra en Maarten die alles zo goed hebben georganiseerd en geleid, enorm dankbaar dat ik van deze reis, die van onschatbare waarde is, deel heb mogen maken.
Jenne-Wil Visscher, juni 2025
