Het voelt altijd fijn om aan het eind van het jaar nog even terug te kijken: wat beleefden we met elkaar in 2023?
Het jaar begon goed. We kondigden een belangrijk jaar aan: 80 jaar geleden brak in oktober 1943 de opstand in Sobibor uit. Door de opstand kennen we de geschiedenis van een plek die niet bekend mocht worden, van een plek die bij diegenen die er na de oorlog nog waren lang onbekend bleef.
Op deze plek staat nu, na 80 jaar, een nieuw museum dat recht doet (als je daar al van mag spreken) aan de slachtoffers; op deze plek kun je rouwen, namen noemen en je afvragen hoe je zelf in de wereld wilt staan.
Dit is de plek waarover het verhaal verteld moet blijven. Daar zijn we van overtuigd, dat blijft onze missie.
Die gedachte hadden we heel erg nodig toen de wereld op 7 oktober veranderde. De gruwelijke aanslag door Hamas in Israël liet ons niet onberoerd. Hoewel we ons als Stichting bewust niet mengen in het publieke debat, moge het duidelijk zijn dat de gebeurtenissen in Israël en Gaza ons zeer aan het hart gaan.
Dat overschaduwt het terugkijken en in die context schrijf ik dit bericht.
In februari hielden we onze netwerkbijeenkomst. De opkomst was groot en divers en deed ons opnieuw beseffen hoe belangrijk het is in een goed netwerk te kunnen acteren. We introduceerden ons ‘oral history’ project met studenten van het University College Utrecht. Prachtige gesprekken met eerste generatie overlevenden zijn te zien en te beluisteren op onze website. Mocht u geïnteresseerd zijn om mee te doen en uw verhaal vast te leggen, laat het ons weten op info@sobibor.org!
In alle stilte overleed op 14 mei 2023 in Herzliya, Israël, de laatste overlevende van Sobibor, Sophia Engelsman-Huisman. Zij was één van de 18 Nederlandse overlevenden van het vernietigingskamp Sobibor. En de laatste overlevende van de 34313 uit Westerbork naar Sobibor gedeporteerde Joden.
En dan ‘Sjiwwe voor Sobibor’; een project over de 19 treinen die naar Sobibor reden tussen maart en augustus 1943. Theater Roestvrij maakte een prachtige, ontroerende voorstelling over het leven in Westerbork voor vertrek. Deze voorstelling kwam tot stand in samenwerking met Theater Na de Dam, Herinneringscentrum Kamp Westerbork en Stichting Sobibor.
De jongeren speelden ook voorafgaand aan onze herdenking op 1 juni bij het Vondelpark. Een voorstelling zomaar op straat. Voorbijgangers bleven staan en hoe mooi is het om jonge mensen zo de geschiedenis te zien verbeelden.
De jongeren speelden ook een aangepaste voorstelling na de herdenking van de Kindertransporten in Kamp Vught, die de herdenking dit jaar nog mooier maakte. Als u het nog niet gezien heeft kunt u een terugblik terugvinden op onze website of de video over de voorstelling op YouTube bekijken.
Onze herdenking zelf mocht zich verheugen in een grote opkomst van oud, maar zeker ook jong! Krachtige jonge meiden lazen dit keer getuigenissen en Rosanne Kropman las voor uit ‘Het Donkerste Donker’, haar boek over de geschiedenis van Sobibor, verteld aan de hand van een aantal personages en gebeurtenissen en de hedendaagse actualiteit. Hierna konden we alleen nog stil luisteren naar de mooie stem van Mirjam van Dam en steentjes leggen bij het monument. De CD Yiddish Jazz van Mirjam is te bestellen op haar website.
Het boek van Rosanne Kropman werd op 10 oktober gepresenteerd in Café De Brakke Grond in Amsterdam.
Dankzij Marc van Velzen, de achterkleinzoon van Jacobs weduwe, vond Rosanne Kropman foto’s van Jozeph Jacobs, de Nederlander die in 1943 een opstand in Sobibor beraamde. Het boek kent inmiddels een derde druk, inclusief de ontdekte foto’s.
Ook de podcast ‘Weggegumd’ ‘van Audiodroom mag niet onvermeld blijven. Het vertelt het verhaal en de zoektocht naar Ilse Wagner, een vergeten klasgenootje van Anne Frank. De podcast is voor een deel opgenomen in Sobibor. De podcastmakers gingen met Stichting Sobibor mee op een van hun reizen. Daardoor is het ook een prachtig document over Sobibor en haar geschiedenis geworden. De podcast is in zijn geheel te beluisteren via weggegumd.nl.
Onze reizen waren dit jaar een warm succes. Tijdens de herdenkingsreis in mei konden nabestaanden hun nieuwe stenen verwelkomen. Op de verdiepingsreis ontwikkelde het docentenprogramma zich goed; steeds meer lesmateriaal en lesvormen worden uitgewisseld.
We namen aan het begin van de zomer afscheid van ons bestuurslid en secretaris Ingrid Zijlstra. Zij zorgde ruim vijf jaar voor de website, onze Nieuwsbrieven en nog veel meer. Gelukkig vonden we Naomi Koster bereid om tot het bestuur toe te treden. Met haar ruime ervaring en grote netwerk zijn we daar heel blij mee.
Voor het eerst na 3 jaar kon de Internationale Jeugdconferentie in oktober weer georganiseerd worden. Het was dit jaar ook 10 jaar geleden dat de eerste Internationale Jeugdconferentie plaatsvond. Reden om alle Nederlandse deelnemers op te sporen voor een eerste lustrum. Het werd een mooie ontmoeting in het Provinciehuis in Arnhem. De jongeren, inmiddels uitgewaaid over het land vonden elkaar nog steeds in hun herinneringen aan de reis. De impact liet zich goed verwoorden in de enquête die we eerder dit jaar onder de jongeren hadden uitgezet: ‘er geweest zijn is zoveel belangrijker dan er alleen over gehoord hebben’. Als u geïnteresseerd bent in de uitkomst van de enquête, dan kunt u hem hier nog eens nalezen.
Op 12 en 14 oktober vond de herdenking van de opstand in Sobibor plaats. Met het bestuur en oud-bestuur, waaronder de dochter van Jules Schelvis, reisden we af. In Sobibor ontmoetten we de Nederlandse delegatie, waaronder demissionair Premier Rutte die de openingsspeech hield bij de officiële herdenking; ingetogen en weloverwogen. Op 14 oktober hadden wij zelf de regie over de herdenking samen met Bildungswerk Stanislaw Hantz. Met een groot gezelschap, waaronder ook de jongeren van de Internationale Jeugdconferentie, liepen we over het terrein, van de appelplaats, door de Laan van Herinnering, naar de as-heuvel. We luisterden naar de toespraken van Marvin Raab, Tagan Engel en Rena Blatt, nabestaanden van overlevenden van de opstand en noemden namen. We stonden stil bij de stenen. De nieuwe Laan van Herinnering/Herdenkingslaan is indrukwekkend.
De NOS maakte een bijzondere documentaire. Zij vertelden het verhaal van de slachtoffers vanuit Westerbork en Sobibor. U kunt ook deze documentaire terugkijken.
We blijven ons nog meer dan andere jaren bewust van het feit dat we onze verhalen moeten blijven vertellen. Dat deed ook Professor dr. Marc van Berkel met zijn verhaal over Holocaust educatie tijdens de herdenking van de opstand in het Verzetsmuseum, eind oktober. Het nagesprek was intens.
Gelukkig konden we het jaar feestelijk afsluiten met de uitreiking van de Jules Schelvis Jongerenprijs aan Oscar Visser. Oscar interviewde zijn Opa Joost van Hilten over de oorlog en Sobibor. Uit het juryrapport: ‘Oscar doet met zijn werkstuk verslag van een proces waarbij hij door het interviewen van een nabestaande, zowel die persoon in de gelegenheid stelt zijn verhaal te doen, als zelf ook deel wordt van dat proces van doorgeven van het verhaal van Sobibor’.
Theater Roestvrij kreeg voor ‘Sjiwwe voor Sobibor’ een eervolle vermelding.
Dit beleefden we met elkaar in 2023. We staan aan de vooravond van 2024, het jaar dat de Stichting 25 jaar bestaat! Ik dank opnieuw mijn medebestuursleden Petra, Menno, Bernolf, Fergal, Marijke en Naomi voor al het werk dat zij verrichten.
Laten we met z’n allen blijven hopen dat het in 2024 weer rustiger kan worden in de wereld!
Christine Gispen-de Wied
30 december 2023
